Ứng xử của người xưa
Ở Hà Nội và vùng xứ Đoài xưa đã từng lưu truyền nhiều câu chuyện cảm động về cách ứng xử trọng nghĩa, trọng tình. Không ít bậc túc nho, sĩ phu hay các vị quan lại thanh liêm đã đối đãi với nhau bằng sự chân thành, lấy tấm lòng đáp đền tấm lòng. Chính từ những cách hành xử đầy nhân văn ấy mà bao giai thoại đẹp đã ra đời, trở thành bài học sống động, là tấm gương sáng cho muôn đời sau soi vào.
Làng Sơn Đồng (huyện Hoài Đức) hiện vẫn còn lưu giữ một ngôi nhà cổ hơn 300 năm tuổi, gắn với một câu chuyện đặc biệt. Năm 1675, dưới triều vua Lê Hy Tông, làng Đông Lao thuộc phủ Hoài Đức đang cần xây dựng các công trình đình, chùa. Đô đốc Thái bảo Nguyễn Công Triều đã mượn voi của triều đình về để kéo gỗ giúp dân. Không may, con voi bị cảm rồi lăn ra chết.
Theo luật lệ thời đó, ai làm chết voi của triều đình thì phải đúc một con voi bằng bạc nặng tương đương hoặc bị chém đầu. Nhưng Đô đốc Thái bảo Nguyễn Công Triều lấy đâu ra nhiều bạc đến thế. Người xét xử vụ này lại là quan Tham tụng Nguyễn Viết Thứ (1644 - 1692). Vị quan thanh liêm này đã suy nghĩ cách cứu bạn.
Trong một lần ngồi uống trà, đàm luận thế sự với nhà vua, quan Tham tụng Nguyễn Viết Thứ khéo léo kể lại câu chuyện về một anh tá điền nghèo đi cày thuê cho địa chủ. Giữa trưa nắng, khi vừa cày xong thửa ruộng, con trâu bỗng lăn ra chết. Địa chủ liền bắt anh tá điền lên quan để đòi bồi thường. Nhà vua tức giận: Con trâu chết vì nắng, tá điền nào có tội gì. Nhân cơ hội đó, quan Tham tụng Nguyễn Viết Thứ liền bẩm tấu vụ chết voi của Đô đốc Thái bảo Nguyễn Công Triều. Nhà vua chợt nghĩ ra, khen viên quan tài trí và đã xóa tội cho Nguyễn Công Triều.
Vốn là bạn đồng hương, nay lại có ơn cứu mạng, Đô đốc Thái bảo Nguyễn Công Triều nghĩ đến chuyện đền đáp. Nhưng quan Tham tụng Nguyễn Viết Thứ nói mình giúp người khác há để trả ơn. Đô đốc Thái bảo Nguyễn Công Triều suy đi tính lại, cuối cùng tìm được một cách. Trong buổi uống trà, ông có chen khéo vào câu chuyện làm con mà để cha mẹ khổ là chưa làm tròn đạo hiếu. Trong khi đó, song thân của quan Tham tụng Nguyễn Viết Thứ lại đang sống trong cảnh bần hàn. Đô đốc Thái bảo Nguyễn Công Triều nói: “Song thân của người cũng là song thân của ta. Ta sẽ dựng một ngôi nhà khang trang để hai cụ an dưỡng trong những năm cuối đời và đó cũng sẽ là nơi thờ tự về sau”.
Nghe bạn nói vậy rồi, dù lòng đã phục nhưng quan Tham tụng còn ra điều kiện: “Ta hiểu lòng của người, nhưng ta sẽ chỉ nhận ngôi nhà được làm xong trong một đêm”. Đô đốc Thái bảo cho đó là việc không khó. Bao năm đánh Nam dẹp Bắc còn được, huống chi dựng một ngôi nhà. Ông bắt tay bạn và quả quyết là sẽ làm được. Vào khoảng tháng 2-1676, Đô đốc Thái bảo Nguyễn Công Triều đã cho khoảng 300 người cùng voi, ngựa kéo nguyên vật liệu nhằm hướng làng Sơn Đồng đến ngôi nhà mà cha mẹ quan Tham tụng Nguyễn Viết Thứ sống. Đô đốc bước vào nhà, thi lễ với song thân của bạn và mời hai cụ sang hàng xóm nghỉ tạm, còn mình cho quân xây dựng.
Sớm tinh sương, bà con đổ đến xem, thì thật kỳ lạ mới chiều qua, nơi đây vẫn còn gồ ghề với mái nhà tranh bé nhỏ, đơn sơ. Vậy mà hôm nay, trước mắt dân làng là ngôi nhà năm gian hai chái khang trang và vững chãi. Quan Tham tụng Nguyễn Viết Thứ xúc động đến rơi lệ.
Chuyện ở Sơn Đồng gợi nhớ đến làng Lủ, tức Kim Lũ (nay thuộc phường Đại Kim, quận Hoàng Mai), một vùng đất được mệnh danh là nơi “sinh quan, đẻ Trạng”, nơi còn lưu giữ nhiều nhà thờ danh nhân, trong đó có nhà thờ Tiến sĩ Nguyễn Công Thái (1684 - 1758). Tiến sĩ Nguyễn Công Thái là thầy dạy của chúa Trịnh Sâm - một vị chúa tài ba. Sau khi Nguyễn Công Thái về ở ẩn, chúa Trịnh Sâm thường sai người đến thăm hỏi.
Lần ấy, một vị quan đại thần sau chuyến về tận nhà thầy ở làng Kim Lũ, đã tâu với chúa rằng, căn nhà thầy đang ở chỉ được làm bằng tranh tre nứa và hư hỏng nhiều. Chúa xúc động, xót xa, liền gọi thợ làm tặng thầy ngôi nhà ba gian bằng gỗ tứ thiết, trước là để thầy ở, sau làm nhà thờ thầy khi trăm tuổi, nhưng mấy lần ngỏ ý đều bị thầy khước từ. Chúa Trịnh Sâm bèn nghĩ, thầy chưa có từ đường để thờ tổ tiên nên đề nghị cho dựng ba gian nhà. Ngôi từ đường cũng sẽ là nơi thờ khi thầy khuất núi. Thấy trò có lòng hiếu nghĩa, Nguyễn Công Thái đồng ý.
Di tích từ đường Nguyễn Công Thái hiện có tên là “Nguyễn tướng công từ” (Nhà thờ tướng công họ Nguyễn), nay vẫn còn khá nguyên vẹn. Từ đường nằm sâu trong một ngõ nhỏ của làng Kim Lũ, ẩn mình trong khuôn viên khang trang được bao bọc bởi những tán cây cổ thụ lâu năm. Công trình gồm ba gian, hai dĩ, được dựng hoàn toàn bằng gỗ lim từ cột, đố vách đến hệ thống dui mè... Gian giữa thờ Tiến sĩ Nguyễn Công Thái, gian bên phải thờ dòng trưởng và gian bên trái thờ ngoại tổ. Cùng với hai bức hoành phi, trong ngôi nhà cổ còn một tấm bia đá do người con thứ 7 của Tiến sĩ Nguyễn Công Thái là Nguyễn Huy Tú, giữ chức Đốc đồng Bình chương sự Lạng Sơn, tạc vào năm 1789.
Cả hai làng Sơn Đồng và Kim Lũ về sau đều trở thành những làng quê hiếu học, trọng nghĩa trọng tình. Người dân hôm nay vẫn gìn giữ và phát huy nét đẹp trong cách đối nhân xử thế giữa dòng chảy sôi động của cuộc sống hiện đại. Chính những giá trị ấy không chỉ góp phần làm phong phú đời sống tinh thần cộng đồng, mà còn trở thành nguồn động lực khích lệ thế hệ trẻ học tập, rèn luyện và không ngừng vươn lên.
